Μια διάλεξη που άφησε άναυδους τους θεατές του ΜΜΑ έκανε χθες, 20.3.2012, ο παγκοσμίου ακτινοβολίας επιστήμων κος Μανόλης Κορρές, γνωστός, αλλά όχι μόνο, από τα έργα της Ακροπόλεως. Με γλωσσικό ρυθμό καλπάζοντα, με γνωστική ακρίβεια, σχολαστική εμβάθυνση και απόλυτα ταιριαστή την προβολή του υλικού του, καθήλωσε την γεμάτη αίθουσα ''Δ. Μητρόπουλος'' του ΜΜΑ. Από το σημείο αυτό τού εκφράζουμε τις ευχαριστίες μας για την τόσο κοπιώδη και τόσο καρποφόρα αυτή διάλεξη.
Υ.Γ.: Τυχόν λάθη ή παραλείψεις σε όσα ακολουθούν παρακαλούμε να υποδειχθούν από τους αναγνώστες του ώστε να διορθωθεί το κείμενο, ως είναι πρέπον για λόγους επιστημονικής εγκυρότητας και ορθότητας. Οι 3 από τις 4 εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο λήφθηκαν από το μπλογκ του αρχιτέκτονος κου Γ. Τριανταφύλλου: http://triantafylloug.blogspot.com/2011/12/blog-post.html .
Στην κα Δήμητρα Στάθη, έτερο μέλος του ''Διαζώματος''
Μ. Κορρές: Η σημασία της μουσικής ήταν ποικίλη κατά την αρχαιότητα. Η μουσική χρησιμοποιούνταν ως μνημοτεχνικό βοήθημα για την απομνημόνευση γενεαλογιών. Επίσης, συνόδευε μιαν ένοπλη πολεμική ομάδα. Βοηθούσε στον συντονισμό της ομάδας και συνέβαλλε στην ενίσχυση του σθένους και του φρονήματός της. Τα παλαιότερα μουσικά όργανα κατάγονται από το 6000-5000 π.Χ. Στον έναν και ίδιον τάφο της Κέρου ευρέθησαν 2 παραστάσεις μουσικών, της πρωτοκυκλαδικής περιόδου. Ο ένας μουσικός κρατεί ένα τριγωνικό όργανο, αυλό, και ο άλλος έναν δίαυλο. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι ο 2ος μουσικός είναι καθισμένος σε κάθισμα, σε μια χρονική περίοδο που απέχει περίπου 1000 χρόνια από τον θρόνο του Μίνωος στην Κνωσό. Στους Δελφούς έχει βρεθεί δείγμα μουσικής σημειογραφίας με τη χρήση γραμμάτων της αλφαβήτου. Κατά τους ιστορικούς χρόνους η μουσική αναπτύχθηκε και κατά είδη και από διάσημα πλέον πρόσωπα: κιθαρωδία, π.χ., αυλητική, φρυγικό μέλος, Τέρπανδρος ο Λέσβιος, Αρχίλοχος ο ιαμβογράφος, Αλκαίος, Σαπφώ, Ανακρέων, Αλκμάν: που δρα στη Σπάρτη και οργανώνει λυρική χορωδία και συνθέτει παιάνες και ύμνους, διθύραμβος με δημιουργό του τον Κορίνθιο Αρίωνα κ.λπ. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος "καινοτομία" μπήκε στο χώρο της μουσικής από τη διάνοιξη ορυγμάτων (αυτό σήμαινε αρχικά), όπως και ο όρος "αρμονία", που αρχικά σήμαινε την καλή συναρμογή ξύλινων μερών. Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην καλλιέργεια της μουσικής - τότε, π.χ. κατά τον 1ο αι. π.Χ. στη Ρώμη, ο θαυμασμός αναφερόταν στην τέλεια εκτέλεση και όχι στη μουσική σύνθεση. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι η αρχαία μουσική παράδοση περνά στους νεότερους χρόνους μέσω του Χριστιανισμού και της βυζαντινής μουσικής παράδοσης. Σε γενικές γραμμές, τα μουσικά όργανα μπορούμε να τα κατατάξουμε σε συγκεκριμένες κατηγορίες: α) τα εμπνεόμενα από το εμπνέω = φυσάω μέσα, ή τα αερόφωνα δηλ. τα πνευστά, β) τα κρουόμενα δηλ. τα σημερινά κρουστά, γ) τα εντατά, από το ρ. εντείνω = τεντώνω, όπου τα έγχορδα κ.λπ. Παραδίδονται με ποικίλες ονομασίες: σύριγξ, αυλός, ύδραυλις, βούκινο, κίθαρις, μονόχορδον (χρησιμοποιούνταν μόνο για τη μουσική θεωρία), τρίχορδον - "ιδιότροπα" λέγονταν τα κρόταλα, τα κύμβαλα, τα τύμπανα / βροντεία, τα ηχεία, για τα οποία όμως δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Το περίφημο Ωδείον του Περικλέους κατασκευάστηκε κατά τον Βιτρούβιο από τον Θεμιστοκλή. Αναφορές σε αυτό έχουμε από διαφόρους συγγραφείς, Παυσανία, Ησύχιο κ.λπ. Κατά τον Αριστοφάνη, "Σφήκες", στο Ωδείο μπορούσαν και να δικάζουν. Γενικά ήταν ένα πολυδύναμο κτήριο, ωδείο, αποθηκευτικός χώρος τροφίμων, σκευής, χώρος στάθμευσης της ίλης ιππικού, αλλά και δικαστήριο. Ο Σύλλας που άλωσε την πόλη των Αθηνών κατέστρεψε το Ωδείον του Περικλέους. Η ακριβής του θέση ήταν αριστερά καθώς βγαίνουμε από το Διονυσιακό θέατρο. Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι από την ύπαρξη της βασιλικής στρατιωτικής σκηνής του Ξέρξη και το στήσιμό της οδηγηθήκαμε στη σκηνή του θεάτρου, ή από τη βασιλική σκηνή στη λίθινη αρχιτεκτονική. Τη σκηνή του Ξέρξη την ''έκοψαν'' μετά τη Σαλαμίνα. Ένα μέρος πήραν οι νικητές Αθηναίοι, ένα άλλο χρησίμευσε για το Διονυσιακό θέατρο. Ένας Γερμανός φιλόλογος στα τέλη του 19ου αιώνα (1880-1890), ο Μουλχέφερ, ήταν εκείνος που προέβη στο τιτάνιο έργο της συγκέντρωσης όλων των μαρτυριών για το Ωδείον του Περικλέους, το Διονυσιακό Θέατρο κ.λπ. Τότε οι φιλόλογοι είχαν ακριβή γνώση σχεδόν όλων των αρχαίων ελληνικών κειμένων και μπορούσαν να εντοπίσουν αυτό που ζητούσαν μέσα σε αυτά. Σήμερα υπάρχουν μηχανές αναζήτησης και τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Το Θέατρο του Διονύσου ήταν ορθογώνιο και συνόρευε με το Ωδείο. (Οι ανασκαφές ξεκίνησαν το 1913 με τον Καστριώτη.) Κι ερχόμαστε στο θέμα του Ηρωδείου.
Για το ζήτημα της στέγασης του Ηρωδείου έχουν ειπωθεί πολλά από διαφόρους επιστήμονες, υπάρχουν διάφορες θεωρίες, σχέδια, προπλάσματα, αναπαραστάσεις κ.λπ. Ένας τρόπος στέγασης αρχαίων ωδείων ήταν η δημιουργία ζευκτών, ξύλινης προέλευσης, τριγωνικού σχήματος, που πατούσαν σε στύλους. Αλλά βέβαια εδώ γεννάται το ζήτημα της ισορροπίας και της στερεότητας των στεγών αυτών. Μπορούμε να δούμε τη χρήση των στεγών π.χ. στο Εκκλησιαστήριο της Πριήνης, στη Βασιλική του Βιτρουβίου του Φάνο, στο Ωδείον της Πομπηίας. Στο τελευταίο η απόσταση από τοίχο σε τοίχο ήταν 25 μέτρα, όπως και στο Παλάτσο Ντουκάλε της Βενετίας. Τα 25 μέτρα άνοιγμα ζευκτών οροφής στα ωδεία της ρωμαϊκής εποχής δίνουν ένα μέτρο κατασκευαστικό αλλά συνάμα λειτουργούν και ως ένα στοίχημα για το παρόν και το μέλλον. Μιλάμε σε κάθε περίπτωση για ένα ξυλόστεγο ωδείον.
ΩΔΕΙΟΝ ΑΓΡΙΠΠΑ
Στην Αθήνα στο μέσον της αγοράς ήταν κατασκευασμένο το περίφημο Ωδείον του Αγρίππα, με διαστάσεις στην οροφή του 26 Χ 26. Υπάρχει σε αυτή την αναπαράσταση του Γιάννη Τραυλού (σημ.: *δείχνει το σχέδιο στην οθόνη). Όσον αφορά το εσωτερικό των Ωδείων, κατά την ρωμαϊκή εποχή έγιναν διάφορες αλλαγές: το κοίλον υψώθηκε, η ορχήστρα έγινε ημικυκλική από κυκλική που ήταν στα αρχαία χρόνια και έτσι οι ηθοποιοί ήλθαν πιο κοντά στους θεατές. Ας σημειωθεί ότι αυτό που οι αρχαίοι εννοούσαν με τον όρο ''σκηνή'' ήταν αυτό που βρισκόταν πίσω από τον τοίχο-σκηνικό. Δηλαδή έχουμε τα εξής μέρη στο Ωδείον: το κοίλο, την ορχήστρα, το προσκήνιο (αυτό που εμείς λέμε σήμερα σκηνή), και τη σκηνική πρόσοψη, και πίσω από αυτήν τη σκηνή (το παρασκήνιο θα λέγαμε σήμερα). Το Ωδείο ήταν ένα ενιαίο κτήριο με πλευρές που υψώνονταν και έφταναν στο ίδιο ύψος. Το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 160-161 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε το 169 μ.Χ. Ο Παυσανίας το συγκρίνει με εκείνο των Πατρών, αλλά βέβαια το αθηναϊκό ωδείο είχε υπέρτερη αίγλη. Η στέγη του ήταν από κέδρο. Πρέπει να σας πω ότι κάπως διαφορετικά νοείται ο όρος ''όροφος" κατά τα αρχαία χρόνια - η φράση που λέμε σήμερα "είμαι στον τάδε όροφο" είχε τότε άλλη σημασία. Το Ωδείον καλείται ''υπωρόφιον'', δηλαδή κείται κάτω από μια στέγη, οπότε όροφος σημασιολογικά είναι η στέγη. Η οροφή στα αρχαία λεγόταν ''υπωροφία''. Ο Ηρώδης ο Αττικός ήταν ένας βαθύπλουτος, ο πλουσιότερος άνδρας την εποχή εκείνη. Γεννήθηκε στον Μαραθώνα. Έζησε μεταξύ των ετών 101-177 μ.Χ. Πρέπει να ήταν πολύ αγχωμένος όταν ξεκίνησε το έργο, διότι απλούστατα τελείωσε μέσα σε 10 χρόνια! (εκεί που άλλα θα ήθελαν 30). Έλαβε πολλές ιδιότητες κατά την πορεία του βίου του: αυτοκρατορικός διορθωτής, αρχιερέας, αυτοκρατορικός καθηγητής, ασχολήθηκε επίσης με τη ρητορική, τη φιλοσοφία κ.λπ. Στο ενεργητικό του εγγράφονται πολλά σπουδαία έργα, το Στάδιο των Δελφών, το Παναθηναϊκό Στάδιο, πίσω από το οποίο μάλιστα ετάφη, επίσης έκανε σχέδια για τη διώρυγα της Κορίνθου - στα ιδιωτικά του έργα-κτήρια, αναφέρονται οι επαύλεις του, στην Κυνουρία, στον Μαραθώνα, στην Κηφισιά κ.λπ. Γνωρίζουμε ότι παραχάραξε τη διαθήκη του πατέρα του μη θέλοντας την απελευθέρωση των δούλων του, ενάντια στη βούληση ου πατρός του, θεωρώντας ότι οι δούλοι είναι αγνώμονες. Οι πολλές απώλειες που υπέστη κατά τον βίο του (πρώτη και χειρότερη εκείνη με τη γυναίκα του = Ρήγιλλα κ.λπ.) τον έκαναν μονίμως θλιμμένο. Ο γυναικάδελφός του τον κατηγόρησε ότι δεν χρησιμοποίησε τον πλούτο του για να σώσει την νοσούσα σύζυγό του. Το έργο του κρίνεται ότι δεν είχε αντίκρισμα στα χρόνια του διότι δεν συμβάδιζε με τη μόδα της εποχής του. Το Ηρώδειο έμεινε άθικτο για 99 χρόνια. Δυστυχώς, καταστράφηκε από πυρκαγιά το 267 μ.Χ. Υπήρχαν σειρές παραθύρων. Ανασκαφές έγιναν το 1847, αυτές ήταν οι πρώτες ανασκαφές, ενώ και το 1858 από τον Πιττάκη. Το 1850 είναι αξιοσημείωτο ότι 3 αρχιτέκτονες ταυτόχρονα το μελετούν ως ''νέον εύρημα''. Είχε ξύλινο δάπεδο στο προσκήνιο, αυτό που λέμε παλκοσένικο. Υπάρχουν διάφορα σχέδια για αυτό, όπως εκείνο του περίφημου Ντομέ. Εδώ (σημ.: * δείχνει το σχέδιο) εικονίζεται και ένας δεύτερος ημικυκλικός τοίχος έξω από τη ράχη του κοίλου, θέμα αμφισβητήσιμο. Αξιοσημείωτη και η συμβολή των σχεδίων του δικού μας Φρειδερίκου Βερσάκη, 1912, ενός επιστήμονος που χάθηκε δυστυχώς σε νεαρά ηλικία. Οι μελέτες συνεχίστηκαν το 1960 με Ορλάνδο, Στίκα και ιδιαίτερα με τη συμβολή του καθηγητή μας Χαράλαμπου Μπούρα και ορισμένων καλλιτεχνών (και δη μαρμαράδων).
Με την επιστημονική επιμέλεια του κου Μ. Κορρέ,
έτσι μπορούμε να φανταστούμε το Ηρώδειο.
Η χωρητικότητα του Ηρωδείου ήταν 6.000 θέσεις. Έχετε υπόψη σας ότι οι 2 σειρές πίσω είναι ίσες με 6 σειρές μπροστά. Για να κατασκευαστεί, πρέπει να φανταστούμε ότι καταστράφηκαν κάποια οικοδομικά τετράγωνα αφού απαλλοτριώθηκαν. Μάλιστα έχει βρεθεί και ο αγωγός του οικισμού που περνά από το Ωδείο. Πλάτος 90 μέτρα από άκρου εις άκρον, το αέτωμά του ήταν 44 μέτρα, με 6.000 θέσεις: μεγαλύτερο δηλαδή από το Μέγαρο Μουσικής όπου βρισκόμαστε απόψε, και σε πλάτος και σε ύψος. Το προς γεφύρωση άνοιγμα στη στέγη υπολογίζεται σε 49-50-54 μ., πολύ μεγαλύτερο δηλαδή από τα 36 μ. του Ωδείου της Θεσσαλονίκης του 2ου μ.Χ., της ίδιας δηλαδή εποχής. Η αλήθεια είναι ότι δεν έχουμε αποδείξεις καθαρές ότι στεγάστηκε, ωστόσο ενισχύεται η άποψή μας από το γεγονός ότι η σκηνική πρόσοψη υψώνεται στο άκρο της 12 ολόκληρα μέτρα πάνω από τα τελευταία καθίσματα, ενώ τα πολλά παράθυρα που διαθέτει αποκλείεται να έπαιζαν ρόλο αεριστήρα - δεν δικαιολογείται από το γεγονός ότι σε ανάλογο ιταλικό ωδείο στις Άλπεις με τόσα παράθυρα μάλλον θα ξεπάγιαζε το κοινό! Επίσης, το μεγάλο πάχος των τοίχων είναι και αυτό ένας παράγοντας που υποστηρίζει τη θεωρία της στέγασης. Ο τοίχος στη ράχη του κοίλου ήταν κατά σημεία συμπαγής και κατά σημεία είχε ορισμένα κενά: εδώ μιλάμε για τους λεγόμενους ''λίθους θολίτες", και γενικά η διαμόρφωσή του συσχετίζεται και αντιστοιχίζεται με τον τρόπο, τη δομή ανέγερσης της σκηνικής πρόσοψης, η οποία έφερε παραστάδες στο πίσω μέρος της, στο μέρος της δηλαδή που βλέπουμε από το προαύλιο του Ηρωδείου καθώς προσερχόμαστε σε αυτό. Άλλη αμφιβολία γεννά το ερώτημα μήπως τυχόν είχε μεν σχεδιαστεί, αλλά δεν είχε πραγματοποιηθεί η στέγαση. Εμείς απορρίπτουμε και την άποψη αυτή, εξάλλου η πυρκαγιά που κατέστρεψε τη στέγη προκάλεσε λόγω της υψηλής θερμότητας και διαστολής και σχισίματα ορατά στους λίθους του κοίλου. Όσον αφορά τον θαυμαστό τρόπο με τον οποίον στερεώθηκε η στέγη, θα σας έλεγα ότι χρησιμοποιήθηκαν τεχνικές της αρχαίας γεφυροποιίας. Μιλάμε δηλαδή όχι για τριγωνικά ζευκτά, αλλά για ζευκτά τοξωτών κατασκευών.
Τοξωτόν ζευκτόν για την ξύλινη στέγη του Ηρωδείου.
Οι δοκοί πρέπει να ήταν 45 Χ 45 εκατοστών, οκτάμετρες. Αντιλαμβάνεσθε ότι αυτό το κατασκευαστικό θαύμα που κρατεί ένα παγκόσμιο ρεκόρ επί τόσους αιώνες προϋπέθετε και ένα ανάλογο θαύμα εργοταξιακό, μιλάμε δηλαδή για έναν πολύπλοκο εργοταξιακό μηχανισμό, με βοηθητικά ικριώματα, γερανούς κ.λπ. - παραβάλλετέ τον με αυτόν που λειτούργησε στο Ρίο για την κατασκευή της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου.
Δεν είναι μόνο τι έχεις φτιάξει, αλλά και πώς έχεις καταφέρει να το φτιάξεις, μοιάζει να λέει εδώ ο παγκοσμίου ακτινοβολίας επιστήμων κος Μανόλης Κορρές. Στο σχέδιο μια ιδέα του εργοταξιακού μηχανισμού.
Οι εργάτες, μηχανικοί κ.λπ. που έφτιαξαν τη στέγη θα δοκιμάζονταν στην υπέρτατη αγωνία της δοκιμής της στερεότητας και ισορροπίας της (βάρος; γύρω στους 300 τόνους). Με σάκους άμμου θα επιχειρούσαν να την κρατήσουν προσωρινά μετά την αφαίρεση των υποστυλωμάτων, ικριωμάτων κ.λπ. Πρόκειται για ένα ανυπέρβλητο, παγκόσμιο ρεκόρ στέγασης, εν προκειμένω, ωδείου, χωρίς ενδιάμεσα στηρίγματα. Το αρχιτεκτονικό ύφος πάντως του Ηρωδείου είναι αταίριαστο σε σύγκριση με τον Παρθενώνα [...].
Διά την αντιγραφήν των κυριότερων σημείων της διαλέξεως:
Πέτρος Χριστοφιλίδης
Υ.Γ.: Τυχόν λάθη ή παραλείψεις σε όσα ακολουθούν παρακαλούμε να υποδειχθούν από τους αναγνώστες του ώστε να διορθωθεί το κείμενο, ως είναι πρέπον για λόγους επιστημονικής εγκυρότητας και ορθότητας. Οι 3 από τις 4 εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο λήφθηκαν από το μπλογκ του αρχιτέκτονος κου Γ. Τριανταφύλλου: http://triantafylloug.blogspot.com/2011/12/blog-post.html .
Στην κα Δήμητρα Στάθη, έτερο μέλος του ''Διαζώματος''
Μ. Κορρές: Η σημασία της μουσικής ήταν ποικίλη κατά την αρχαιότητα. Η μουσική χρησιμοποιούνταν ως μνημοτεχνικό βοήθημα για την απομνημόνευση γενεαλογιών. Επίσης, συνόδευε μιαν ένοπλη πολεμική ομάδα. Βοηθούσε στον συντονισμό της ομάδας και συνέβαλλε στην ενίσχυση του σθένους και του φρονήματός της. Τα παλαιότερα μουσικά όργανα κατάγονται από το 6000-5000 π.Χ. Στον έναν και ίδιον τάφο της Κέρου ευρέθησαν 2 παραστάσεις μουσικών, της πρωτοκυκλαδικής περιόδου. Ο ένας μουσικός κρατεί ένα τριγωνικό όργανο, αυλό, και ο άλλος έναν δίαυλο. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι ο 2ος μουσικός είναι καθισμένος σε κάθισμα, σε μια χρονική περίοδο που απέχει περίπου 1000 χρόνια από τον θρόνο του Μίνωος στην Κνωσό. Στους Δελφούς έχει βρεθεί δείγμα μουσικής σημειογραφίας με τη χρήση γραμμάτων της αλφαβήτου. Κατά τους ιστορικούς χρόνους η μουσική αναπτύχθηκε και κατά είδη και από διάσημα πλέον πρόσωπα: κιθαρωδία, π.χ., αυλητική, φρυγικό μέλος, Τέρπανδρος ο Λέσβιος, Αρχίλοχος ο ιαμβογράφος, Αλκαίος, Σαπφώ, Ανακρέων, Αλκμάν: που δρα στη Σπάρτη και οργανώνει λυρική χορωδία και συνθέτει παιάνες και ύμνους, διθύραμβος με δημιουργό του τον Κορίνθιο Αρίωνα κ.λπ. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος "καινοτομία" μπήκε στο χώρο της μουσικής από τη διάνοιξη ορυγμάτων (αυτό σήμαινε αρχικά), όπως και ο όρος "αρμονία", που αρχικά σήμαινε την καλή συναρμογή ξύλινων μερών. Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην καλλιέργεια της μουσικής - τότε, π.χ. κατά τον 1ο αι. π.Χ. στη Ρώμη, ο θαυμασμός αναφερόταν στην τέλεια εκτέλεση και όχι στη μουσική σύνθεση. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι η αρχαία μουσική παράδοση περνά στους νεότερους χρόνους μέσω του Χριστιανισμού και της βυζαντινής μουσικής παράδοσης. Σε γενικές γραμμές, τα μουσικά όργανα μπορούμε να τα κατατάξουμε σε συγκεκριμένες κατηγορίες: α) τα εμπνεόμενα από το εμπνέω = φυσάω μέσα, ή τα αερόφωνα δηλ. τα πνευστά, β) τα κρουόμενα δηλ. τα σημερινά κρουστά, γ) τα εντατά, από το ρ. εντείνω = τεντώνω, όπου τα έγχορδα κ.λπ. Παραδίδονται με ποικίλες ονομασίες: σύριγξ, αυλός, ύδραυλις, βούκινο, κίθαρις, μονόχορδον (χρησιμοποιούνταν μόνο για τη μουσική θεωρία), τρίχορδον - "ιδιότροπα" λέγονταν τα κρόταλα, τα κύμβαλα, τα τύμπανα / βροντεία, τα ηχεία, για τα οποία όμως δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Το περίφημο Ωδείον του Περικλέους κατασκευάστηκε κατά τον Βιτρούβιο από τον Θεμιστοκλή. Αναφορές σε αυτό έχουμε από διαφόρους συγγραφείς, Παυσανία, Ησύχιο κ.λπ. Κατά τον Αριστοφάνη, "Σφήκες", στο Ωδείο μπορούσαν και να δικάζουν. Γενικά ήταν ένα πολυδύναμο κτήριο, ωδείο, αποθηκευτικός χώρος τροφίμων, σκευής, χώρος στάθμευσης της ίλης ιππικού, αλλά και δικαστήριο. Ο Σύλλας που άλωσε την πόλη των Αθηνών κατέστρεψε το Ωδείον του Περικλέους. Η ακριβής του θέση ήταν αριστερά καθώς βγαίνουμε από το Διονυσιακό θέατρο. Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι από την ύπαρξη της βασιλικής στρατιωτικής σκηνής του Ξέρξη και το στήσιμό της οδηγηθήκαμε στη σκηνή του θεάτρου, ή από τη βασιλική σκηνή στη λίθινη αρχιτεκτονική. Τη σκηνή του Ξέρξη την ''έκοψαν'' μετά τη Σαλαμίνα. Ένα μέρος πήραν οι νικητές Αθηναίοι, ένα άλλο χρησίμευσε για το Διονυσιακό θέατρο. Ένας Γερμανός φιλόλογος στα τέλη του 19ου αιώνα (1880-1890), ο Μουλχέφερ, ήταν εκείνος που προέβη στο τιτάνιο έργο της συγκέντρωσης όλων των μαρτυριών για το Ωδείον του Περικλέους, το Διονυσιακό Θέατρο κ.λπ. Τότε οι φιλόλογοι είχαν ακριβή γνώση σχεδόν όλων των αρχαίων ελληνικών κειμένων και μπορούσαν να εντοπίσουν αυτό που ζητούσαν μέσα σε αυτά. Σήμερα υπάρχουν μηχανές αναζήτησης και τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Το Θέατρο του Διονύσου ήταν ορθογώνιο και συνόρευε με το Ωδείο. (Οι ανασκαφές ξεκίνησαν το 1913 με τον Καστριώτη.) Κι ερχόμαστε στο θέμα του Ηρωδείου.
Για το ζήτημα της στέγασης του Ηρωδείου έχουν ειπωθεί πολλά από διαφόρους επιστήμονες, υπάρχουν διάφορες θεωρίες, σχέδια, προπλάσματα, αναπαραστάσεις κ.λπ. Ένας τρόπος στέγασης αρχαίων ωδείων ήταν η δημιουργία ζευκτών, ξύλινης προέλευσης, τριγωνικού σχήματος, που πατούσαν σε στύλους. Αλλά βέβαια εδώ γεννάται το ζήτημα της ισορροπίας και της στερεότητας των στεγών αυτών. Μπορούμε να δούμε τη χρήση των στεγών π.χ. στο Εκκλησιαστήριο της Πριήνης, στη Βασιλική του Βιτρουβίου του Φάνο, στο Ωδείον της Πομπηίας. Στο τελευταίο η απόσταση από τοίχο σε τοίχο ήταν 25 μέτρα, όπως και στο Παλάτσο Ντουκάλε της Βενετίας. Τα 25 μέτρα άνοιγμα ζευκτών οροφής στα ωδεία της ρωμαϊκής εποχής δίνουν ένα μέτρο κατασκευαστικό αλλά συνάμα λειτουργούν και ως ένα στοίχημα για το παρόν και το μέλλον. Μιλάμε σε κάθε περίπτωση για ένα ξυλόστεγο ωδείον.
Στην Αθήνα στο μέσον της αγοράς ήταν κατασκευασμένο το περίφημο Ωδείον του Αγρίππα, με διαστάσεις στην οροφή του 26 Χ 26. Υπάρχει σε αυτή την αναπαράσταση του Γιάννη Τραυλού (σημ.: *δείχνει το σχέδιο στην οθόνη). Όσον αφορά το εσωτερικό των Ωδείων, κατά την ρωμαϊκή εποχή έγιναν διάφορες αλλαγές: το κοίλον υψώθηκε, η ορχήστρα έγινε ημικυκλική από κυκλική που ήταν στα αρχαία χρόνια και έτσι οι ηθοποιοί ήλθαν πιο κοντά στους θεατές. Ας σημειωθεί ότι αυτό που οι αρχαίοι εννοούσαν με τον όρο ''σκηνή'' ήταν αυτό που βρισκόταν πίσω από τον τοίχο-σκηνικό. Δηλαδή έχουμε τα εξής μέρη στο Ωδείον: το κοίλο, την ορχήστρα, το προσκήνιο (αυτό που εμείς λέμε σήμερα σκηνή), και τη σκηνική πρόσοψη, και πίσω από αυτήν τη σκηνή (το παρασκήνιο θα λέγαμε σήμερα). Το Ωδείο ήταν ένα ενιαίο κτήριο με πλευρές που υψώνονταν και έφταναν στο ίδιο ύψος. Το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 160-161 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε το 169 μ.Χ. Ο Παυσανίας το συγκρίνει με εκείνο των Πατρών, αλλά βέβαια το αθηναϊκό ωδείο είχε υπέρτερη αίγλη. Η στέγη του ήταν από κέδρο. Πρέπει να σας πω ότι κάπως διαφορετικά νοείται ο όρος ''όροφος" κατά τα αρχαία χρόνια - η φράση που λέμε σήμερα "είμαι στον τάδε όροφο" είχε τότε άλλη σημασία. Το Ωδείον καλείται ''υπωρόφιον'', δηλαδή κείται κάτω από μια στέγη, οπότε όροφος σημασιολογικά είναι η στέγη. Η οροφή στα αρχαία λεγόταν ''υπωροφία''. Ο Ηρώδης ο Αττικός ήταν ένας βαθύπλουτος, ο πλουσιότερος άνδρας την εποχή εκείνη. Γεννήθηκε στον Μαραθώνα. Έζησε μεταξύ των ετών 101-177 μ.Χ. Πρέπει να ήταν πολύ αγχωμένος όταν ξεκίνησε το έργο, διότι απλούστατα τελείωσε μέσα σε 10 χρόνια! (εκεί που άλλα θα ήθελαν 30). Έλαβε πολλές ιδιότητες κατά την πορεία του βίου του: αυτοκρατορικός διορθωτής, αρχιερέας, αυτοκρατορικός καθηγητής, ασχολήθηκε επίσης με τη ρητορική, τη φιλοσοφία κ.λπ. Στο ενεργητικό του εγγράφονται πολλά σπουδαία έργα, το Στάδιο των Δελφών, το Παναθηναϊκό Στάδιο, πίσω από το οποίο μάλιστα ετάφη, επίσης έκανε σχέδια για τη διώρυγα της Κορίνθου - στα ιδιωτικά του έργα-κτήρια, αναφέρονται οι επαύλεις του, στην Κυνουρία, στον Μαραθώνα, στην Κηφισιά κ.λπ. Γνωρίζουμε ότι παραχάραξε τη διαθήκη του πατέρα του μη θέλοντας την απελευθέρωση των δούλων του, ενάντια στη βούληση ου πατρός του, θεωρώντας ότι οι δούλοι είναι αγνώμονες. Οι πολλές απώλειες που υπέστη κατά τον βίο του (πρώτη και χειρότερη εκείνη με τη γυναίκα του = Ρήγιλλα κ.λπ.) τον έκαναν μονίμως θλιμμένο. Ο γυναικάδελφός του τον κατηγόρησε ότι δεν χρησιμοποίησε τον πλούτο του για να σώσει την νοσούσα σύζυγό του. Το έργο του κρίνεται ότι δεν είχε αντίκρισμα στα χρόνια του διότι δεν συμβάδιζε με τη μόδα της εποχής του. Το Ηρώδειο έμεινε άθικτο για 99 χρόνια. Δυστυχώς, καταστράφηκε από πυρκαγιά το 267 μ.Χ. Υπήρχαν σειρές παραθύρων. Ανασκαφές έγιναν το 1847, αυτές ήταν οι πρώτες ανασκαφές, ενώ και το 1858 από τον Πιττάκη. Το 1850 είναι αξιοσημείωτο ότι 3 αρχιτέκτονες ταυτόχρονα το μελετούν ως ''νέον εύρημα''. Είχε ξύλινο δάπεδο στο προσκήνιο, αυτό που λέμε παλκοσένικο. Υπάρχουν διάφορα σχέδια για αυτό, όπως εκείνο του περίφημου Ντομέ. Εδώ (σημ.: * δείχνει το σχέδιο) εικονίζεται και ένας δεύτερος ημικυκλικός τοίχος έξω από τη ράχη του κοίλου, θέμα αμφισβητήσιμο. Αξιοσημείωτη και η συμβολή των σχεδίων του δικού μας Φρειδερίκου Βερσάκη, 1912, ενός επιστήμονος που χάθηκε δυστυχώς σε νεαρά ηλικία. Οι μελέτες συνεχίστηκαν το 1960 με Ορλάνδο, Στίκα και ιδιαίτερα με τη συμβολή του καθηγητή μας Χαράλαμπου Μπούρα και ορισμένων καλλιτεχνών (και δη μαρμαράδων).
έτσι μπορούμε να φανταστούμε το Ηρώδειο.
Η χωρητικότητα του Ηρωδείου ήταν 6.000 θέσεις. Έχετε υπόψη σας ότι οι 2 σειρές πίσω είναι ίσες με 6 σειρές μπροστά. Για να κατασκευαστεί, πρέπει να φανταστούμε ότι καταστράφηκαν κάποια οικοδομικά τετράγωνα αφού απαλλοτριώθηκαν. Μάλιστα έχει βρεθεί και ο αγωγός του οικισμού που περνά από το Ωδείο. Πλάτος 90 μέτρα από άκρου εις άκρον, το αέτωμά του ήταν 44 μέτρα, με 6.000 θέσεις: μεγαλύτερο δηλαδή από το Μέγαρο Μουσικής όπου βρισκόμαστε απόψε, και σε πλάτος και σε ύψος. Το προς γεφύρωση άνοιγμα στη στέγη υπολογίζεται σε 49-50-54 μ., πολύ μεγαλύτερο δηλαδή από τα 36 μ. του Ωδείου της Θεσσαλονίκης του 2ου μ.Χ., της ίδιας δηλαδή εποχής. Η αλήθεια είναι ότι δεν έχουμε αποδείξεις καθαρές ότι στεγάστηκε, ωστόσο ενισχύεται η άποψή μας από το γεγονός ότι η σκηνική πρόσοψη υψώνεται στο άκρο της 12 ολόκληρα μέτρα πάνω από τα τελευταία καθίσματα, ενώ τα πολλά παράθυρα που διαθέτει αποκλείεται να έπαιζαν ρόλο αεριστήρα - δεν δικαιολογείται από το γεγονός ότι σε ανάλογο ιταλικό ωδείο στις Άλπεις με τόσα παράθυρα μάλλον θα ξεπάγιαζε το κοινό! Επίσης, το μεγάλο πάχος των τοίχων είναι και αυτό ένας παράγοντας που υποστηρίζει τη θεωρία της στέγασης. Ο τοίχος στη ράχη του κοίλου ήταν κατά σημεία συμπαγής και κατά σημεία είχε ορισμένα κενά: εδώ μιλάμε για τους λεγόμενους ''λίθους θολίτες", και γενικά η διαμόρφωσή του συσχετίζεται και αντιστοιχίζεται με τον τρόπο, τη δομή ανέγερσης της σκηνικής πρόσοψης, η οποία έφερε παραστάδες στο πίσω μέρος της, στο μέρος της δηλαδή που βλέπουμε από το προαύλιο του Ηρωδείου καθώς προσερχόμαστε σε αυτό. Άλλη αμφιβολία γεννά το ερώτημα μήπως τυχόν είχε μεν σχεδιαστεί, αλλά δεν είχε πραγματοποιηθεί η στέγαση. Εμείς απορρίπτουμε και την άποψη αυτή, εξάλλου η πυρκαγιά που κατέστρεψε τη στέγη προκάλεσε λόγω της υψηλής θερμότητας και διαστολής και σχισίματα ορατά στους λίθους του κοίλου. Όσον αφορά τον θαυμαστό τρόπο με τον οποίον στερεώθηκε η στέγη, θα σας έλεγα ότι χρησιμοποιήθηκαν τεχνικές της αρχαίας γεφυροποιίας. Μιλάμε δηλαδή όχι για τριγωνικά ζευκτά, αλλά για ζευκτά τοξωτών κατασκευών.
Τοξωτόν ζευκτόν για την ξύλινη στέγη του Ηρωδείου.
Οι δοκοί πρέπει να ήταν 45 Χ 45 εκατοστών, οκτάμετρες. Αντιλαμβάνεσθε ότι αυτό το κατασκευαστικό θαύμα που κρατεί ένα παγκόσμιο ρεκόρ επί τόσους αιώνες προϋπέθετε και ένα ανάλογο θαύμα εργοταξιακό, μιλάμε δηλαδή για έναν πολύπλοκο εργοταξιακό μηχανισμό, με βοηθητικά ικριώματα, γερανούς κ.λπ. - παραβάλλετέ τον με αυτόν που λειτούργησε στο Ρίο για την κατασκευή της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου.
Οι εργάτες, μηχανικοί κ.λπ. που έφτιαξαν τη στέγη θα δοκιμάζονταν στην υπέρτατη αγωνία της δοκιμής της στερεότητας και ισορροπίας της (βάρος; γύρω στους 300 τόνους). Με σάκους άμμου θα επιχειρούσαν να την κρατήσουν προσωρινά μετά την αφαίρεση των υποστυλωμάτων, ικριωμάτων κ.λπ. Πρόκειται για ένα ανυπέρβλητο, παγκόσμιο ρεκόρ στέγασης, εν προκειμένω, ωδείου, χωρίς ενδιάμεσα στηρίγματα. Το αρχιτεκτονικό ύφος πάντως του Ηρωδείου είναι αταίριαστο σε σύγκριση με τον Παρθενώνα [...].
Διά την αντιγραφήν των κυριότερων σημείων της διαλέξεως:
Πέτρος Χριστοφιλίδης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου