ΒΙΝKΕΛΜΑΝ Ή ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΙΣΑΡΗΣ (ΑΙ) μοιάζει με επιδέξιο και καλαίσθητο τεχνουργό που χύνει το μέταλλο των αρχών του και γενικά της βιοσοφίας του στα καλούπια των πλαστών ηρώων του, που συνυπάρχουν με πρόσωπα πραγματικά. (Η λογοτεχνία είναι έτσι κι αλλιώς ένα παιχνίδι απόκρυψης/ανακάλυψης του προσώπου.) Στο ΒΙΝΚΕΛΜΑΝ Ή ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ, έργο που το δικό του πεπρωμένο τού επεφύλασσε τη βράβευση από την Κριτική Επιτροπή του περιοδικού ΔΙΑΒΑΖΩ, δεν αργεί κανείς να αντιληφθεί τις πηγές απ’ όπου αντλεί τα πολύτιμα νάματά του για να τα μεταφέρει στα χείλη και στο πνεύμα, στις πράξεις και στα συναισθήματα των προσώπων. Οι διακειμενικές παραπομπές είναι διάσπαρτες και αποκαλύπτονται ευθέως. Μοιάζει λοιπόν να προηγείται η συγκρότηση της μόρφωσής του, του τρόπου του ζην του και γενικά της πολυσχιδούς αναγεννησιακού τύπου προσωπικότητάς του και να έπεται η κατασκευή των ηρώων του ως φανταστικών προσώπων αλλά καθ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσίν του, είτε ως απεικασμάτων άλλων πραγματικών οντοτήτων, με θετικές και αρνητικές πλευρές. Ο ΑΙ το λέει πολύ καθαρά: «βασίζομαι στα βιώματά μου». Ζει και δρα εντός μιας ίδιας πνευματικής ατμόσφαιρας που τη χρησιμοποιεί ως σκηνικό για τη σύνθεση των «ιστοριών» του, εάν μπορεί κανείς να μιλήσει για ιστορίες, καθώς αυτό που χαρακτηρίζεται διήγημα ή νουβέλα ερωτοτροπεί με την προσωπική έρευνα, το δοκίμιο, τον εγκυκλοπαιδικό οδηγό και το λιτό βιογραφικό σχεδίασμα.
Ποια στοιχεία είναι αυτά που συνθέτουν την πνευματική αυτή ατμόσφαιρα και ποια αφηγηματικά μοτίβα την προσδιορίζουν; Η επίδραση του ρομαντισμού είναι διάχυτη σε όλο το έργο, με συνέπεια τη συχνή αναδρομή στο παρελθόν, τη νοσταλγική περιδιάβαση σε γνώριμους τόπους και χρόνους, την επανένωση –νοερή, επιθυμητή, ανάκληση στην περιοχή της μνήμης ή από το βυθό του υποσυνειδήτου—με αγαπημένα πρόσωπα ή πρότυπα που εμπνέουν και συγκινούν βαθύτατα. Τον ΑΙ απασχολεί το έλλειμμα αγάπης στον πραγματικό κόσμο, η επίδραση των τεθνεώτων στη σκέψη και στα έργα των συγκαιρινών (οι νεκροί είναι ένα καταφύγιο για τη φαντασία και τη συνείδηση), ο τρόπος με τον οποίον το πεπρωμένο σφραγίζει το τέλος μας ή χαράσσει την πορεία μας εν βίω. (Η δολοφονία του Βίν., οι εθνικές περιπέτειες, οι φυσικές καταστροφές ορισμένα περί τούτου παραδείγματα.) Ο έρωτας είναι πηγή αναζωογονητική ανεξαρτήτως του προσανατολισμού του. Η Τέχνη από την πλευρά της βάζει φτερά στο ανθρώπινο υποκείμενο αναβιβάζοντάς το στον δικό της «έβδομο ουρανό», έξω από τις γραμμές μιας ά-σχημης πόλης ή μιας πληκτικής ζωής ή μιας στάσιμης και θλιβερής καθημερινότητας. Κυριαρχούν εδώ η μουσική, η λογοτεχνία και η ζωγραφική. Ο ΑΙ ανατρέχει στα κλασικά πρότυπα και δροσίζεται από αυτά: ταξιδεύει στην Αναγέννηση, στην αρχαιοελληνική τέχνη, στην ιταλική κουλτούρα, στο ευρύ πεδίο της γερμανοαυστριακής διανόησης (η 7χρονη παραμονή του σε Γκρατς και Βερολίνο τον πλούτισε με δώρα του πολιτισμού των χωρών αυτών που τόσο εμφαντικά αντιτίθενται στα κατοπινά ιδεολογικά ανοσιουργήματα και στις εγκληματικές μεθόδους του Β΄ Π.Π.). Η τέχνη λοιπόν και η εθνική ιδεολογία κονταροχτυπιούνται όπως ακριβώς μπορεί να συμβαίνει και με το έργο και το βίο ενός δημιουργού.
Πεπρωμένο. Ο δοξασμένος Βίνκελμαν δολοφονείται από μιαν ανύποπτη μεταβολή του σχεδίου του που τον φέρνει αγκαλιά του φονέως του. Πρότυπο. Η Ιρίνα και η Όλγα πλάθονται με την ανάμνηση των «Τριών αδελφών» του Τσέχωφ. Αγάπη. Η Στυλιανή, η μητέρα του συγγραφέα, περιγράφεται κατά τον τρόπο ενός κινηματογραφικού αστέρα. Πρότυπο. Ο Μενέλαος Παπαδάκης-Βέρθερος δίνει τέλος στη ζωή του κατά τον τρόπο του ήρωα του Γκαίτε. Συντεχνία. Ο σεμνός και ταπεινός ζωγράφος της ε΄ ιστορίας (που αναπτύσσεται κατά τον τρόπο ενός ημερολογίου, με ξεχωριστές καταγραφές) ο οποίος ζητεί τον ήσυχο μικρόκοσμό του, μακριά από τις πρακτικές του καλλιτεχνικού μάρκετινγκ και την έπαρση των αναρριχώμενων εκπροσώπων της σύγχρονης διανόησης, είναι εκείνος που συναντά στο όνειρό του την αθάνατη Μαρία Κάλλας.
Ο ΑΙ είναι σαν να περπατεί μέσα στα auditoria, στις συναυλιακές σάλες, στα μουσεία, στις πινακοθήκες, στις πόλεις που φιλοξένησαν τους δοξασμένους ενός ευκλεούς παρελθόντος και συλλέγει τη σκόνη από το φως τους και φτιάχνει ποιητικές και πεζές προσωπογραφίες. Παρατηρούμε εν ολίγοις την τάση αναγωγής σε ένα πρότυπο, τη φιλοτέχνηση μιας λιτής προτομής για ένα πλήθος καλλιτεχνών που συγκροτούν τον κόσμο των θεαμάτων και ακροαμάτων του, των στενών ενδιαφερόντων του. Όλα μοιάζουν με ένα εγκώμιο του Υψηλού, του Ωραίου, με την συνθετική επιμέλεια μιας επιλεκτικής και σχολαστικής μνήμης. Ο ΑΙ γράφει με τα εργαλεία της ψυχοσύνθεσής του: ζωγραφίζει με τον λόγο πολυπρόσωπες παραστάσεις, χρησιμοποιεί όπου δει την ποιητική μεταφορά, καταφεύγει μέσω του ονείρου στον κόσμο του υποσυνειδήτου. Ονειρεύεται τη μητέρα του στιλνπή και αξιέραστη, την ντίβα Κάλλας να διαμαρτύρεται για κάποια ταλαιπωρία ασύμβατη με την προσωπικότητά της, στο «Bar Venus» μια γυναίκα γυμνή με έναν φιόγκο στο στήθος, ή αλλού με ένα ρόδο στο στήθος. Το όνειρο είναι το εφαλτήριο μιας καλλιτεχνικής σύνθεσης. Η ισορροπημένη μοναξιά του καλλιτέχνη, όπως η δική του, εγγυάται τη γόνιμη εμβάθυνσή του στο πεδίο των μεγάλων επιτευγμάτων, μουσικών και λογοτεχνικών και εικαστικών, και από κει τη μεταφορά της ουσίας τους στο χώρο της δικής του λογοτεχνικής οικοδομής.
Η δολοφονία και η αυτοχειρία, η μοναξιά, η φιλία και η ομοφυλοφιλία, ο ευκαιριακός έρωτας και κατά περίπτωση η αποτυχία του, οι πνευματικές αναζητήσεις και απολαύσεις, η μητρική αγάπη, η προδοσία αλλά και η αναζωογόνηση του έρωτα, η ανθρώπινη ιδιοτέλεια, η συμπλοκή μεταξύ λογικής και συναισθήματος, πραγματικότητας και φαντασίας, πεπρωμένου και ανθρώπινης βούλησης, συνείδησης και υποσυνειδήτου, η αλαζονεία, η δίκαιη τιμή αλλά και η πνευματική κενότητα μελών της καλλιτεχνικής συντεχνίας, η τύχη, ο κλονισμός από την επιβολή μιας υπέρτερης βίας, εκείνης του πεπρωμένου, το κεραυνοβόλημα του θανάτου, η αθανασία μιας υψηλής καλλιτεχνικής προσφοράς, όλα αυτά συγκροτούν ένα τεράστιο αριστοκρατικό ψηφιδωτό εικόνων και προσώπων, πραγμάτων και γεγονότων, που υπηρετούν στο σύνολό τους το μεγάλο μυστήριο της ζωής. Ο ΑΙ ταξιδεύει σε τόπους αισθήσεων και παραισθήσεων, με βήματα απαλά, κάτω από ένα ολόγιομο φεγγάρι, συνεπαρμένος από μια μελωδία, από το διαχεόμενο άρωμα ενός αγαπημένου σώματος, από την ιδέα του Υψηλού και του Ωραίου όπως κι αν αυτή πραγματώνεται. Νιώθω πως κρατεί αποστάσεις από τη σκληρότητα και σκαιότητα του σύγχρονου βάρβαρου κόσμου, ότι φυλάττει μες στη μοναξιά του πολλές ευαισθησίες, ότι μπορεί να δώσει την εντύπωση ενός εύθραυστου κόσμου, ικανού ωστόσο να υπερασπιστεί ανά πάσα ώρα τις αισθητικές επιλογές του. Τον προστατεύουν εξάλλου όλα εκείνα στα οποία εδώ και χρόνια πολλά αφιερώθηκε, φτιάχνοντας μια ισχυρή πανοπλία με γερμανικό χάλυβα, ιταλική φινέτσα, ρωσικό ταπεραμέντο, ελληνική λιτότητα, αρμονία και χάρη. Είναι ένας ικέτης στο ιερό των Θεών, ένας προστατευόμενος των Μουσών, ένας εκλεκτός των αγγέλων. Το μολύβι του μεταμορφώνεται σε πινέλο και η μετάφρασή του σε ευλαβική προσευχή. Ξοδεύει πολύν χρόνο προκειμένου να ετοιμάσει έργα μακράς ζωής, για να αντέξουν στον χρόνο. Σκηνοθετεί ζωγραφικά καρέ όπου το Σώμα τεμαχίζεται, αυτονομείται, σήπεται, διαλύεται, αποθεώνεται. Προπάντων κρατεί ένα δύσκολο ήθος, μένοντας μακριά από τους τηλεοπτικούς τηλεβόες και τους κριτικούς βόες, προχωρεί με σιγανά βήματα, ομιλεί μια γλώσσα πολύ καθαρή σαν λίμνη όπου αντικαθρεφτίζονται γυμνά σώματα και πολύχρωμα πουλιά. Νιώθω, καταληκτικά, ότι εκπροσωπεί μια τέχνη ευγένειας – η γλώσσα του όπου δεν γίνεται μια ποιητική ομίχλη, είναι ευανάγνωστη, χωρίς να μαστίζεται από στολίδια και σχήματα εντυπωσιασμού, πιο πολύ η αναγνωστική έλξη οφείλεται στα πραγματολογικά δεδομένα τα οποία μεταφέρει και στις ζωγραφικές συνθέσεις των εικόνων, δηλαδή πιο πολύ στον τρόπο της σύνθεσης παρά στον τρόπο της έκφρασης. Ο φακός της γραφής καθώς επικεντρώνεται στην εξωτερική δράση αφήνει να εννοηθούν οι ψυχικές διακυμάνσεις, οι εσωτερικές καταιγίδες, τα ψυχοκίνητρα, οι μύχιες διαθέσεις, οι μεταβολές του ανθρώπινου ψυχισμού και γενικά η ρευστότητα των συναισθημάτων.
Ο ΑΙ όταν δεν αντέχει την κακογουστιά ή την ανοησία, αποχωρεί. Στο δικό του εργαστήριο κρατεί τη σωστή απόσταση από τα εξωτερικά πεπραγμένα, τα οποία τεμαχίζει και αναλύει. Δουλεύει καθημερινά με γερμανική πειθαρχία, προκειμένου να αιχμαλωτίσει το αισθητήριο του καλού δέκτη.
Δεν το λέγει, αλλά περιμένει και για τον εαυτό του μιαν έκπληξη του πεπρωμένου, αρπάγης αεικίνητης και νόμου μηδέποτε πετρωμένου.
ΠΕΤΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΙΔΗΣ 16.6.2011
Ποια στοιχεία είναι αυτά που συνθέτουν την πνευματική αυτή ατμόσφαιρα και ποια αφηγηματικά μοτίβα την προσδιορίζουν; Η επίδραση του ρομαντισμού είναι διάχυτη σε όλο το έργο, με συνέπεια τη συχνή αναδρομή στο παρελθόν, τη νοσταλγική περιδιάβαση σε γνώριμους τόπους και χρόνους, την επανένωση –νοερή, επιθυμητή, ανάκληση στην περιοχή της μνήμης ή από το βυθό του υποσυνειδήτου—με αγαπημένα πρόσωπα ή πρότυπα που εμπνέουν και συγκινούν βαθύτατα. Τον ΑΙ απασχολεί το έλλειμμα αγάπης στον πραγματικό κόσμο, η επίδραση των τεθνεώτων στη σκέψη και στα έργα των συγκαιρινών (οι νεκροί είναι ένα καταφύγιο για τη φαντασία και τη συνείδηση), ο τρόπος με τον οποίον το πεπρωμένο σφραγίζει το τέλος μας ή χαράσσει την πορεία μας εν βίω. (Η δολοφονία του Βίν., οι εθνικές περιπέτειες, οι φυσικές καταστροφές ορισμένα περί τούτου παραδείγματα.) Ο έρωτας είναι πηγή αναζωογονητική ανεξαρτήτως του προσανατολισμού του. Η Τέχνη από την πλευρά της βάζει φτερά στο ανθρώπινο υποκείμενο αναβιβάζοντάς το στον δικό της «έβδομο ουρανό», έξω από τις γραμμές μιας ά-σχημης πόλης ή μιας πληκτικής ζωής ή μιας στάσιμης και θλιβερής καθημερινότητας. Κυριαρχούν εδώ η μουσική, η λογοτεχνία και η ζωγραφική. Ο ΑΙ ανατρέχει στα κλασικά πρότυπα και δροσίζεται από αυτά: ταξιδεύει στην Αναγέννηση, στην αρχαιοελληνική τέχνη, στην ιταλική κουλτούρα, στο ευρύ πεδίο της γερμανοαυστριακής διανόησης (η 7χρονη παραμονή του σε Γκρατς και Βερολίνο τον πλούτισε με δώρα του πολιτισμού των χωρών αυτών που τόσο εμφαντικά αντιτίθενται στα κατοπινά ιδεολογικά ανοσιουργήματα και στις εγκληματικές μεθόδους του Β΄ Π.Π.). Η τέχνη λοιπόν και η εθνική ιδεολογία κονταροχτυπιούνται όπως ακριβώς μπορεί να συμβαίνει και με το έργο και το βίο ενός δημιουργού.
Πεπρωμένο. Ο δοξασμένος Βίνκελμαν δολοφονείται από μιαν ανύποπτη μεταβολή του σχεδίου του που τον φέρνει αγκαλιά του φονέως του. Πρότυπο. Η Ιρίνα και η Όλγα πλάθονται με την ανάμνηση των «Τριών αδελφών» του Τσέχωφ. Αγάπη. Η Στυλιανή, η μητέρα του συγγραφέα, περιγράφεται κατά τον τρόπο ενός κινηματογραφικού αστέρα. Πρότυπο. Ο Μενέλαος Παπαδάκης-Βέρθερος δίνει τέλος στη ζωή του κατά τον τρόπο του ήρωα του Γκαίτε. Συντεχνία. Ο σεμνός και ταπεινός ζωγράφος της ε΄ ιστορίας (που αναπτύσσεται κατά τον τρόπο ενός ημερολογίου, με ξεχωριστές καταγραφές) ο οποίος ζητεί τον ήσυχο μικρόκοσμό του, μακριά από τις πρακτικές του καλλιτεχνικού μάρκετινγκ και την έπαρση των αναρριχώμενων εκπροσώπων της σύγχρονης διανόησης, είναι εκείνος που συναντά στο όνειρό του την αθάνατη Μαρία Κάλλας.
Ο ΑΙ είναι σαν να περπατεί μέσα στα auditoria, στις συναυλιακές σάλες, στα μουσεία, στις πινακοθήκες, στις πόλεις που φιλοξένησαν τους δοξασμένους ενός ευκλεούς παρελθόντος και συλλέγει τη σκόνη από το φως τους και φτιάχνει ποιητικές και πεζές προσωπογραφίες. Παρατηρούμε εν ολίγοις την τάση αναγωγής σε ένα πρότυπο, τη φιλοτέχνηση μιας λιτής προτομής για ένα πλήθος καλλιτεχνών που συγκροτούν τον κόσμο των θεαμάτων και ακροαμάτων του, των στενών ενδιαφερόντων του. Όλα μοιάζουν με ένα εγκώμιο του Υψηλού, του Ωραίου, με την συνθετική επιμέλεια μιας επιλεκτικής και σχολαστικής μνήμης. Ο ΑΙ γράφει με τα εργαλεία της ψυχοσύνθεσής του: ζωγραφίζει με τον λόγο πολυπρόσωπες παραστάσεις, χρησιμοποιεί όπου δει την ποιητική μεταφορά, καταφεύγει μέσω του ονείρου στον κόσμο του υποσυνειδήτου. Ονειρεύεται τη μητέρα του στιλνπή και αξιέραστη, την ντίβα Κάλλας να διαμαρτύρεται για κάποια ταλαιπωρία ασύμβατη με την προσωπικότητά της, στο «Bar Venus» μια γυναίκα γυμνή με έναν φιόγκο στο στήθος, ή αλλού με ένα ρόδο στο στήθος. Το όνειρο είναι το εφαλτήριο μιας καλλιτεχνικής σύνθεσης. Η ισορροπημένη μοναξιά του καλλιτέχνη, όπως η δική του, εγγυάται τη γόνιμη εμβάθυνσή του στο πεδίο των μεγάλων επιτευγμάτων, μουσικών και λογοτεχνικών και εικαστικών, και από κει τη μεταφορά της ουσίας τους στο χώρο της δικής του λογοτεχνικής οικοδομής.
Η δολοφονία και η αυτοχειρία, η μοναξιά, η φιλία και η ομοφυλοφιλία, ο ευκαιριακός έρωτας και κατά περίπτωση η αποτυχία του, οι πνευματικές αναζητήσεις και απολαύσεις, η μητρική αγάπη, η προδοσία αλλά και η αναζωογόνηση του έρωτα, η ανθρώπινη ιδιοτέλεια, η συμπλοκή μεταξύ λογικής και συναισθήματος, πραγματικότητας και φαντασίας, πεπρωμένου και ανθρώπινης βούλησης, συνείδησης και υποσυνειδήτου, η αλαζονεία, η δίκαιη τιμή αλλά και η πνευματική κενότητα μελών της καλλιτεχνικής συντεχνίας, η τύχη, ο κλονισμός από την επιβολή μιας υπέρτερης βίας, εκείνης του πεπρωμένου, το κεραυνοβόλημα του θανάτου, η αθανασία μιας υψηλής καλλιτεχνικής προσφοράς, όλα αυτά συγκροτούν ένα τεράστιο αριστοκρατικό ψηφιδωτό εικόνων και προσώπων, πραγμάτων και γεγονότων, που υπηρετούν στο σύνολό τους το μεγάλο μυστήριο της ζωής. Ο ΑΙ ταξιδεύει σε τόπους αισθήσεων και παραισθήσεων, με βήματα απαλά, κάτω από ένα ολόγιομο φεγγάρι, συνεπαρμένος από μια μελωδία, από το διαχεόμενο άρωμα ενός αγαπημένου σώματος, από την ιδέα του Υψηλού και του Ωραίου όπως κι αν αυτή πραγματώνεται. Νιώθω πως κρατεί αποστάσεις από τη σκληρότητα και σκαιότητα του σύγχρονου βάρβαρου κόσμου, ότι φυλάττει μες στη μοναξιά του πολλές ευαισθησίες, ότι μπορεί να δώσει την εντύπωση ενός εύθραυστου κόσμου, ικανού ωστόσο να υπερασπιστεί ανά πάσα ώρα τις αισθητικές επιλογές του. Τον προστατεύουν εξάλλου όλα εκείνα στα οποία εδώ και χρόνια πολλά αφιερώθηκε, φτιάχνοντας μια ισχυρή πανοπλία με γερμανικό χάλυβα, ιταλική φινέτσα, ρωσικό ταπεραμέντο, ελληνική λιτότητα, αρμονία και χάρη. Είναι ένας ικέτης στο ιερό των Θεών, ένας προστατευόμενος των Μουσών, ένας εκλεκτός των αγγέλων. Το μολύβι του μεταμορφώνεται σε πινέλο και η μετάφρασή του σε ευλαβική προσευχή. Ξοδεύει πολύν χρόνο προκειμένου να ετοιμάσει έργα μακράς ζωής, για να αντέξουν στον χρόνο. Σκηνοθετεί ζωγραφικά καρέ όπου το Σώμα τεμαχίζεται, αυτονομείται, σήπεται, διαλύεται, αποθεώνεται. Προπάντων κρατεί ένα δύσκολο ήθος, μένοντας μακριά από τους τηλεοπτικούς τηλεβόες και τους κριτικούς βόες, προχωρεί με σιγανά βήματα, ομιλεί μια γλώσσα πολύ καθαρή σαν λίμνη όπου αντικαθρεφτίζονται γυμνά σώματα και πολύχρωμα πουλιά. Νιώθω, καταληκτικά, ότι εκπροσωπεί μια τέχνη ευγένειας – η γλώσσα του όπου δεν γίνεται μια ποιητική ομίχλη, είναι ευανάγνωστη, χωρίς να μαστίζεται από στολίδια και σχήματα εντυπωσιασμού, πιο πολύ η αναγνωστική έλξη οφείλεται στα πραγματολογικά δεδομένα τα οποία μεταφέρει και στις ζωγραφικές συνθέσεις των εικόνων, δηλαδή πιο πολύ στον τρόπο της σύνθεσης παρά στον τρόπο της έκφρασης. Ο φακός της γραφής καθώς επικεντρώνεται στην εξωτερική δράση αφήνει να εννοηθούν οι ψυχικές διακυμάνσεις, οι εσωτερικές καταιγίδες, τα ψυχοκίνητρα, οι μύχιες διαθέσεις, οι μεταβολές του ανθρώπινου ψυχισμού και γενικά η ρευστότητα των συναισθημάτων.
Ο ΑΙ όταν δεν αντέχει την κακογουστιά ή την ανοησία, αποχωρεί. Στο δικό του εργαστήριο κρατεί τη σωστή απόσταση από τα εξωτερικά πεπραγμένα, τα οποία τεμαχίζει και αναλύει. Δουλεύει καθημερινά με γερμανική πειθαρχία, προκειμένου να αιχμαλωτίσει το αισθητήριο του καλού δέκτη.
Δεν το λέγει, αλλά περιμένει και για τον εαυτό του μιαν έκπληξη του πεπρωμένου, αρπάγης αεικίνητης και νόμου μηδέποτε πετρωμένου.
ΠΕΤΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΙΔΗΣ 16.6.2011
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου